از اشک گل لاله واژگون برای سیاوش تا مظلومیت آن/نگاهی بر ویژگی ها و محل رویشگاه لاله سرنگون

گل لاله واژگون؛

لاله واژگون یا لاله نگونسار ، گیاهی با گلهای بسیار زیبا از خانواده سوسن است . رنگ های این گل اکثرا قرمز ، نارنجی و زرد می باشد که نوع زرد رنگ آن کمیاب تر از انواع دیگر است . گلدهی لاله های واژگون در ماه اردیبهشت می باشد و هر ساله هزاران نفر از مردم علاقه مند را از نقاط دور و نزدیک به سوی خود جلب می نماید . گل لاله واژگون با نام علمی ( Fritillaria ) گیاهی است دیدنی که در هوای لطیف مرغزارهای سرسبز کوهسارهای سربلند و مغرور ایران‌زمین می‌روید . جای‌جای این خاک گهرخیز سرشار از دیدنی‌هایی است که در پهنه‌سار گیتی اگر یگانه نباشد ، کمیاب و نایاب است . لاله واژگون که با نامهای لاله سرنگون و اشک مریم نیز شناخته می‌شود ، ۱۲۰ سانتیمتر از سطح زمین ارتفاع دارد.

ازلاله واژگون در نقش سرستون‌های ساسانی‌ها هم در موزه طاق بستان در کنار نقش پادشاه ساسانی دیده می‌شود . گویند این گل در آن زمان که گلوی سیاووش با تیغ تیز گرسیوز آشنا می‌شد ، شاهد ماجرا بود . از پس آن اندوه ، گلگونه رخ ، سر به زیر افکند تا آرام آرام اشک بریزد بر بی گناهی سیاوش .

چو سرو سیاوش نگونسار دید

سراپرده دشت خونسار دید

بیفکند سر را ز انده نگون

بشد زان سپس لاله واژگون

رویش گاه لاله واژگون

لاله واژگون به عنوان یک اثر طبیعی ملی از تاریخ ۲۷ / ۱۱ / ۱۳۷۵ به مجموعه میراث طبیعی تحت مدیریت سازمان حفاظت از محیط زیست پیوست . لاله واژگون چهارمین اثر طبیعی ملی ایران است و محلی که از لاله های واژگون به شکل رسمی حفاظت می شود در بخش فارسان استان چهار محال و بختیاری واقع گردیده است . این ناحیه از کوه پایه های زردکوه بختیاری است و جنب منطقه صمصامی قرار گرفته است . البته محدوده رویش این گل در منطقه زردکوه فقط به نواحی دهستان صمصامی و کوه میلی محدود نمی شود و در مناطق چلگرد و کوهرنگ هم یافت می شود . از مهمترین گونه های گیاهی این منطقه به غیر از لاله واژگون می توان از کرفس کوهی و از گونه های جانوری می توان از بز کوهی و پلنگ نام برد .

اما غیر از این منطقه ، لاله های واژگون در نواحی دیگری از ارتفاعات زاگرس و حتی البرز رویش دارند . برخی منابع از رشد لاله واژگون در مناطقی از استان خراسان شمالی و نواحی اطراف شهرستان شیروان خبر می دهند . ارتفاعات سبلان هم شاهد رشد این گیاه ارزشمند است . در پاوه و اورامانات هم لاله واژگون می روید و به این گل اشک سیاوش می‌گویند . کردهای غیور اسم «« نان بر »» را بر این گل گذاشته اند و این بدان معنی است که هرکس آن را بچیند از رحمت و برکت الهی دور می شود . استان لرستان و دامنه های زیبای اشترانکوه هم میزبان این یادمان بی گناهی سیاوش است . از دیگر مناطق لرستان هم خبر حضور لاله های واژگون به گوش می رسد . در قسمت غربی استان اصفهان و در محل تلاقی استان های اصفهان ، لرستان و چهارمحال و بختیاری ، شهرستان های فریدون شهر و خوانسار هم پذیرای دشت های بسیار بزرگ و زیبایی از لاله های نگونسار است .که در شهرستان فریدونشهر پنج هزار هکتار از مراتع فریدونشهر رویشگاه لاله های واژگون است که بیش از ۱۵ مجتمع رویشگاه لاله های واژگون در مناطق مختلف این شهرستان شناسایی شده است که می توان به  میدانک اول، میدانک دوم، قلعه سرخ، بردشیر، گلونی، چشمه لنگان و مناطق پیشکوه، پشتکوه اول و پشتکوه دوم اشاره کرد. در این میان کمترین مساحت آنها مربوط به «بردشیر» با ۲۰ هکتار دشت لاله واژگون و بزرگترین این مناطق نیز «گلونی» با مساحت دو هزار هکتار است که نام گلونی از تشبیه گل سرخ یا گل خونی (لاله واژگون) گرفته شده است. شهرستان فریدونشهر یکی از وسیع ترین شهرستانهای استان اصفهان با وسعت ۲۲۳ هزار هکتار است که ۱۸۳ هزار هکتار آن را مرتع تشکیل می دهد.

استان چهار محال و بختیاری هم به عنوان مهد و منبع اصلی این گل ها شناخته می شود که می توان گفت اکثر نقاط این استان در اردیبهشت ماه لاله ها را خواهند دید . بخش جنوب غربی استان اصفهان و در شهرستان های دهاقان و سمیرم هم به دلیل همسایگی با چهار محال و بختیاری این گل ها رویش دارند . در نهایت استان کهگیلویه و بویر احمد و کوه پایه های دنا که به پادنا هم معروف هستند ، جنوبی ترین رویشگاه های رسمی لاله واژگون در کشور می باشند . البته هنوز هم مناطقی هستند که این گل را در خود پرورش می دهند ولی از آنها نامی به میان آورده نشده است . شاید در شمال استان فارس هم بتوان لاله های واژگون را پیدا کرد .

رشد در سایر کشورها؛

خیلی ها عقیده دارند لاله واژگون فقط در ایران به شکل طبیعی رویش دارد و گل بومی ایران است . اما برخی اخبار حاکی از آن است که لاله واژگون به شکل طبیعی در کوه پایه های هیمالیا ، برخی کوهستان های کشورهای شرقی ایران ، منطقه قفقاز و کوه های ترکیه رشد و نمو دارد . این گیاه نخستین بار در سال ۱۵۷۶ میلادی به وسیله جهانگردان اروپایی از ایران به اتریش برده شد و در باغهای ثروتمندان و خاندان سلطنتی به شکل مصنوعی پرورش یافت .

از سده ۱۹ میلادی هم کشت آن در هلند نیز رواج یافت و امروزه لاله واژگون به صورت دست کاشت و غیر طبیعی و در مقدار نسبتا زیاد در اروپا یافت می شود . نکته جالب توجه و تاسف‌بار این است که در ایران بیش از ۱۷۰ گونه لاله به طور طبیعی رشد و نمو می‌کند ، حال آنکه هلند به سرزمین لاله‌ها مشهور است . با رویه ای که اکثر ما پیش گرفتیم شاید زمانی برسد که این گل ها در اروپا به صورت طبیعی رشد پیدا کنند و ما به دنبال بقایایی از آنها بگردیم .

لاله‌های واژگون یکی از ۱۲ هزار گونه گیاهی شناسایی شده در کشور است که زیبایی آنها نفس را در سینه حبس کرده و کمتر کسی است که آرزوی دیدن آنها را در آغازین فصل سال نداشته باشد . این گل سازگاری زیادی با دامنه های سنگلاخی و صخره‌ای دارد و در صورت عدم تخریب به واسطه دام و انسان حتی ۱۰ هزار شاخه از آن را در یک دشت می‌توان مشاهده کرد .

چرای احشام ، تخریب زیستگاه برای ایجاد اراضی کشاورزی ، برداشت مستقیم این گیاه و عرضه به بازار مهم‌ترین عوامل تهدید لاله های واژگون است .

رشد در ایران و مشخصات گل لاله واژگون؛

در ایران لاله واژگون تحت تاثیر دمای هوا از اوایل بهار در نواحی شمالی زاگرس شروع به شکوفایی می­کند و در مناطق جنوبی در اواسط تابستان به گل می­نشیند.  لاله واژگون تا ۱۰۰ سانتی­متر از سطح زمین ارتفاع دارد و عمر این گیاه بسیار کوتاه است  .از اوایل اردیبهشت ماه گلدهی این گیاه شروع و در پایان فصل بارش تمام می شود. این گونه بوته­ای در منطقه حفاظت شده مانشت (ارتفاعات شمال شهر ایلام) از اوایل اردیبهشت ماه تا اواخر خرداد ماه در دو رویشگاه تنگ دالاب و دامنه کوه مانشت رشد می­کند ،

در ایران براساس سیاست­های سازمان حفاظت محیط زیست، لاله واژگون به عنوان ذخیره ژنتیکی و عنصر زیبایی شناختی قلمداد می­گردد و به همین دلیل حفاظت از آن ضروری است. با توجه به شرایط موجود (پراکنش محدود و متراکم) به اضافه چرای دام­ها، جاده سازی، بوته­کنی، برداشت گل و سوخ، قاچاق گل و عرضه به بازار، به نظر می­رسد که بقای لاله واژگون در آینده با چالش روبه­رو گردد. بر اساس مصوبه شماره ۱۵۰ مورخ ۲۷/۱۱/۷۵ شورای عالی محیط زیست، وضعیت لاله واژگون نگران کننده اعلام شده است.

شدت چرا در برخی مناطق به حدی است که گل‎دهی سال بعد را با مشکل مواجه می‎کند زیرا گیاهی که اندام هوایی خود را سریع از دست می‎دهد از ذخیره غذایی کافی برخوردار نبوده و در نتیجه گل سال بعد از کیفیت چندانی برخوردار نخواهد بود و چنانچه در سالهای متوالی این تخریب صورت پذیرد گیاه گل‎دهی طبیعی نخواهد داشت.

 اهمیت زینتی
لاله واژگون از گل­های بهاری است که به طور طبیعی در ماه­های فروردین و اردیبهشت گل­ می­دهد و گل­های آن بسیار جذاب و با عمر کوتاه است،  اگر سوخها در دمایی غیر از آنچه که در محیط طبیعی دریافت می­کنند، قرار گیرند ممکن است تاریخ گلدهی آن تغییر نماید )

لاله واژگون را از زیباترین گیاهان زینتی دنیا می‎دانند که بازارپسندی بالایی را دارا می‎باشد و بازارهای کشورهای اروپایی و آمریکایی توجه خاصی به این گیاه نشان می­دهند . این گل به دلیل دارا بودن ساقه‎های بلند و قوی می­تواند به عنوان گل شاخه­بریدنی به اقصی نقاط دنیا صادر شود. به علاوه شکل و رنگ و اندازه گل در لاله واژگون بسیار زیبا و مناسب برای پارکها و باغها است  و می‎تواند رقیبی جدی برای لاله‎ها و سنبل‎هایی باشد که اکنون در تمامی نقاط جهان کشت و کار می‎شوند  لاله واژگون قابلیت فروش به صورت گیاه گلدانی را نیز دارا است.

لاله واژگون F. persica و  F. imperialisاز مهمترین گیاهان صادراتی ترکیه به حساب می­آید و بیش از ۱۰۰ سال است که به طور وسیع به بازارهای هلند و به میزان کمتری به بازارهای آلمان، انگلستان، آمریکا، ژاپن و دانمارک ارسال می­شود.

امروزه هر عدد سوخ F. imperialis در فروشگاه­های اینترنتی ۶ تا ۱۲ دلار به فروش می­رسد.

اهمیت دارویی

لاله واژگون به دلیل داشتن خاصیت خلط آوری و ضدسرفه ، بیش از ۲۰۰۰ سال است که در طب سنتی چین مورد استفاده قرار می­گیرد. ترکیبات شیمیایی موجود در لاله واژگون به­طور گسترده مورد بررسی قرار گرفته­اند که از جمله آنها می­توان به آلکالوئیدها، ساپونین­ها، ترپنوئیدها، استروئیدها، اسید سوکسنیک، تیمیدین و آدنوزین  اشاره نمود.  همچنین بنا به گزارش­ها، Fritillaria دارای فعالیت مهار تجمع پلاکت خون است. F. imperialis برای درمان بیماری­های مختلف از جمله گلو درد، سرفه، آسم، برونشیت، سل، غدد لنفاوی گردن، غدد تومور و سوزش ادرار استفاده می­شود.

در بررسی ترکیبات شیمیایی سوخ­های لاله واژگون، ۸ نوع آلکالوئید استروئیدی شامل آلکالوئیدهای Epeiedine،Ebeiedinone ، Isoverticine،Verticine ،Verticinone ،Hupehenine ، Ebeienine و  Imperialineشناخته شده­اند که ترکیبات اصلی و فعال گونه­های مختلف Fritillaria را تشکیل می­دهند.

در مطالعه­ای تحت عنوان بررسی اثر ضد دردی عصاره آبی سوخ گیاه لاله واژگون در موش و مقایسه آن با مورفین توسط مرد و همکارن (۱۳۸۴) مشخص گردید که عصاره آبی سوخ گیاه لاله واژگون دارای اثر ضد درد می­باشد. تصور می­شود وجود اثر ضد دردی این گیاه مربوط به حضور آلکالوئیدهای impericine و forticine باشد.

 ازدیاد

ازدیاد جنسی

Fritillaria به وسیله بذر نیز ازدیاد می‎یابد. در تابستان هنگامی که کپسول بذر شروع به قهوه‎ای شدن کرد، قبل از باز شدن، بذور جمع­آوری شده و در محل خشک و دارای تهویه نگهداری می­شوند. بذرهای جمع‎آوری شده در پاییز کشت می‎گردند تا سوخ تولید شود. در این حالت در شرایط مناسب حدود ۵ تا ۶ سال زمان مورد نیاز است تا سوخی که توانایی تشکیل گل را دارا باشد ایجاد گردد. به علاوه گیاهان حاصل از بذر به دلیل دگر­گرده افشانی گونه­های Fritillaria شبیه والدین نخواهند بود.

ازدیاد رویشی

مطالعات قبلی نشان داده است که F. imperialis را نمی­توان به طور سریع و موثر به وسیله روش­های سنتی مثل فلس برداری یا تقسیم سوخ ازدیاد کرد. استفاده از این روش­ها به­دلیل کم بودن تعداد فلس­ (۵-۳ عدد) به ازای هر سوخ و در نتیجه محدود بودن سلول­های مریستمی، دارای نرخ ازدیاد محدودی است.

فلس‎برداری

پس از جدا نمودن فلس از قسمت­های اصلی می­توان آن را درون خاک قرار داد. با این روش، هر جوانه موجود در فلس­ به سوخ تبدیل می­شود. فلس­ها می­توانند مستقیماً ریشه بدهند، اما اگر به مدت ۶ هفته در ماسه مرطوب، پیت یا ورمیکولیت مرطوب در دمای ۱۸-۲۰ درجه سانتی­گراد قرار بگیرند، نتایج بهتری به دست می­آید (هارتمن و همکارن، ۲۰۰۱).درصورتی که سوخ­ها به صورت افقی برش داده شوند و با چاقوی مخصوصی خراش داده شوند قابلیت باززایی سوخچه­ افزایش پیدا می­کند. بر طبق گزارش لانجسلاگ (۱۹۸۹) در گونه F. imperialis سوخهای تجاری پس از ۳ سال به دست می‎آیند.

رشد و نمو و گلدهی

دوره خواب  Fritillariaخیلی کوتاه است و دوره رشد گیاه می‎تواند از اواسط مرداد ماه شروع شود. به همین دلیل ضروری است که سوخ­ها در اواخر تابستان یا اوائل پاییز کشت شوند، در غیر این صورت سوخ­ها در انبار شروع به ریشه­دهی می­نمایند.. در اروپای غربی گلدهی در بهار آغاز شده و گیاهان در تیرماه پیر می‎شوند. لاله واژگون دارای یک خواب کوتاه مدت ظاهری پس از خشک شدن اندامهای هوایی است و در اوائل پاییز رشد آن شروع می‎شود و ریشه‎ها و جوانه‎ها شروع به رشد می‎نماینددی هرتوگ و لی نارد، کیفیت و اندازه گل در F. persica به­طور مستقیم به محیط و وزن سوخ بستگی دارد )آلتان، ۱۹۸۹(.

سوخهای لاله واژگون را به طور معمول نمی‎توان پیش‎رس کرد اما تسریع گل‎دهی گیاه ‎گلدانی امکان‎پذیر است )دی هرتوگ و لی نارد، ۱۹۹۳(. معمارمشرفی (۱۳۷۷) اثر  سرما، جیبرلین و تاریخ کشت در بهبود کمی و کیفی و پیش رس کردن را در F. imperialis مورد بررسی قرار دادند. نتایج این تحقیق نشان داد سوخهایی که تیمار یک ماه سرما را دیده­اند پیش­رس شدن گل­ها در آنها شدید بود. همچنین تیمار یک ماه سرما نه تنها در صفات زایشی بلکه در صفات رویشی مانند تعداد برگ و ارتفاع بوته اثر داشت، تیمار جیبرلین به غلظت ppm200 گلدهی لاله واژگون را افزایش داد و سقط جوانه گل را به مقدار زیادی کاهش داد. همچنین جیبرلین باعث افزایش طول و عرض گلبرگها و تعداد گل و وزن سوخ و سوخچه‎ها گردید. تاریخ کاشت لاله واژگون نیز در پیش­رس شدن گل موثر بوده است. برای بهبود وضعیت رویشی و بالا بردن کمیت و کیفیت گلدهی و ارائه گل خارج از فصل، استفاده از ترکیب تیمار سرمایی و جیبرلین در زمان مناسب پیشنهاد شده است.

گل لاله واژگون گلی مظلوم است؛

اگر لاله واژگون گیاه منحصر به فرد و ملی ایران نباشد مطمئنا نام لاله واژگون با نام ایران پیوند خورده است . لذت دیدن این افسونگر محجوب با هیچ لذتی قابل مقایسه نیست . اما این گل فقط چند سالی است که مورد توجه قرار گرفته است و شاید تا همین ده پانزده سال پیش کسی به درستی لاله نگونسار را نمی شناخت . اخبار رسانه ها به خصوص تلویزیون ، وب سایت ها و وبلاگ ها ، اشک مریم یا اشک سیاوش را بیش از پیش به ایرانیان شناساند و همین باعث تمایل جمعیت عظیمی از مردم برای دیدار با این زیبای زودگذر شد . این اصلا اشکالی ندارد که لاله واژگون مورد بازدید واقع شود و بتوان از طریق آن به صنعت گردشگری کمک کرد ولی مانند همه چیز در ایران که فرهنگ آن بعد از خودش می آید ، سرازیر شدن مردم به دشت های لاله برابر شد با تخریب زیستگاه این گیاه بی نظیر .

شاید لاله واژگون مظلومیتش را از سیاوش به ارث برده است . گیاهی که هر ساله مورد بی مهری ایرانیان قرار می گیرد . وقتی هم که عرضه آن به بازار با استقبال رو به رو شد ، فرصت طلبان به جان لاله ها افتادند و برای خود کاسبی ترتیب دادند .

امروزه مشخص شده است یک منطقه در جهان علاوه بر اینکه به مردم و بومیان آن منطقه تعلق ندارد بلکه به مردمان آن کشور هم تعلق ندارد . امروزه لاله واژگون نه مال من است و نه مال شما و نه مال هیچ انسان دیگری بر روی کره زمین . بلکه مال همه انسان هاست و همه وظیفه دارند از آن نگهداری کنند و از تخریب آن جلوگیری کنند . آیا کسی می داند چه تعداد انسان در جهان وجود دارند که علاقه مند هستند لاله های واژگون را از نزدیک ببینند و چه کسی می داند از طریق این گل ، چقدر می توان به اقتصاد کشور کمک کرد ؟؟

در ایران فقط در منطقه زردکوه است که از لاله ها مراقبت می شود ولی در دیگر مناطق مراقبت آن چنانی صورت نمی گیرد.

هرگونه تخریب لاله واژگون حتی اگر در کنار چادر محل زندگی شما روییده باشد ، مساوی است با دزدی از مال و حق میلیون ها یا حتی میلیاردها نفر که فقط آرزو دارند چند لحظه ای دشت لاله های واژگون را ببینند و تنها چند عکس از این آیت استوار خدا بگیرند .

درست است که تمام این تخریب ها وجود دارد ، اما همان ۳۰ درصد باقی مانده آن قدر زیبا است که نمی توان قید دیدن آن را زد . البته اگر لاله ها حفظ شوند سال به سال تعداد بیشتری از آنها را خواهیم دید . در میان مسئولان کسانی پیدا می شوند که واقعا علاقه مند و دلسوزند . مردمی هستند که علاوه بر اینکه خود کاری به لاله ها ندارند به دیگران هم توصیه می کنند آنها را از بین نبرند . از همان شهرستان مجاور افرادی به این منطقه می آیند که برایشان منطقه یا شهر فرقی ندارد . آنها از آسیب رساندن به لاله ها جلوگیری می کنند . و خود خدا که حافظ همه چیز است گون های پر از تیغ را نگهبان لاله ها کرده است یا برخی از آنها را جایی رویانیده است که دست هر کسی بدانها نمی رسد .

امیدواریم روزی بیاید که همه بفهمند لاله های واژگون فقط در دشت و در کنار آواز عاشقانه پرندگان زیبایند …

تصاویر بیشتر اینجا؛