از اشک گل لاله واژگون برای سیاوش تا مظلومیت آن/نگاهی بر ویژگی ها و محل رویشگاه لاله سرنگون

گل لاله واژگون؛

لاله واژگون یا لاله نگونسار ، گياهی با گلهای بسيار زيبا از خانواده سوسن است . رنگ های این گل اکثرا قرمز ، نارنجی و زرد می باشد که نوع زرد رنگ آن کمیاب تر از انواع دیگر است . گلدهی لاله های واژگون در ماه ارديبهشت می باشد و هر ساله هزاران نفر از مردم علاقه مند را از نقاط دور و نزديك به سوي خود جلب می نماید . گل لاله واژگون با نام علمی ( Fritillaria ) گیاهی است دیدنی که در هوای لطیف مرغزارهای سرسبز کوهسارهای سربلند و مغرور ایران‌زمین می‌روید . جای‌جای این خاک گهرخیز سرشار از دیدنی‌هایی است که در پهنه‌سار گیتی اگر یگانه نباشد ، کمیاب و نایاب است . لاله واژگون که با نامهای لاله سرنگون و اشک مریم نیز شناخته می‌شود ، ۱۲۰ سانتیمتر از سطح زمین ارتفاع دارد.

ازلاله واژگون در نقش سرستون‌های ساسانی‌ها هم در موزه طاق بستان در کنار نقش پادشاه ساسانی دیده می‌شود . گویند این گل در آن زمان که گلوی سیاووش با تیغ تیز گرسیوز آشنا می‌شد ، شاهد ماجرا بود . از پس آن اندوه ، گلگونه رخ ، سر به زیر افکند تا آرام آرام اشک بریزد بر بی گناهی سیاوش .

چو سرو سیاوش نگونسار دید

سراپرده دشت خونسار دید

بیفکند سر را ز انده نگون

بشد زان سپس لاله واژگون

رویش گاه لاله واژگون

لاله واژگون به عنوان یک اثر طبیعی ملی از تاریخ ۲۷ / ۱۱ / ۱۳۷۵ به مجموعه میراث طبیعی تحت مدیریت سازمان حفاظت از محیط زیست پیوست . لاله واژگون چهارمین اثر طبیعی ملی ایران است و محلی که از لاله های واژگون به شکل رسمی حفاظت می شود در بخش فارسان استان چهار محال و بختیاری واقع گردیده است . این ناحیه از کوه پایه های زردکوه بختیاری است و جنب منطقه صمصامی قرار گرفته است . البته محدوده رویش این گل در منطقه زردکوه فقط به نواحی دهستان صمصامی و کوه میلی محدود نمی شود و در مناطق چلگرد و کوهرنگ هم یافت می شود . از مهمترین گونه های گیاهی این منطقه به غیر از لاله واژگون می توان از کرفس کوهی و از گونه های جانوری می توان از بز کوهی و پلنگ نام برد .

اما غیر از این منطقه ، لاله های واژگون در نواحی دیگری از ارتفاعات زاگرس و حتی البرز رویش دارند . برخی منابع از رشد لاله واژگون در مناطقی از استان خراسان شمالی و نواحی اطراف شهرستان شیروان خبر می دهند . ارتفاعات سبلان هم شاهد رشد این گیاه ارزشمند است . در پاوه و اورامانات هم لاله واژگون می روید و به این گل اشک سیاوش می‌گویند . کردهای غیور اسم «« نان بر »» را بر این گل گذاشته اند و این بدان معنی است که هرکس آن را بچیند از رحمت و برکت الهی دور می شود . استان لرستان و دامنه های زیبای اشترانکوه هم میزبان این یادمان بی گناهی سیاوش است . از دیگر مناطق لرستان هم خبر حضور لاله های واژگون به گوش می رسد . در قسمت غربی استان اصفهان و در محل تلاقی استان های اصفهان ، لرستان و چهارمحال و بختیاری ، شهرستان های فریدون شهر و خوانسار هم پذیرای دشت های بسیار بزرگ و زیبایی از لاله های نگونسار است .که در شهرستان فریدونشهر پنج هزار هکتار از مراتع فریدونشهر رویشگاه لاله های واژگون است که بیش از ۱۵ مجتمع رویشگاه لاله های واژگون در مناطق مختلف این شهرستان شناسایی شده است که می توان به  میدانک اول، میدانک دوم، قلعه سرخ، بردشیر، گلونی، چشمه لنگان و مناطق پیشکوه، پشتکوه اول و پشتکوه دوم اشاره کرد. در این میان کمترین مساحت آنها مربوط به «بردشیر» با ۲۰ هکتار دشت لاله واژگون و بزرگترین این مناطق نیز «گلونی» با مساحت دو هزار هکتار است که نام گلونی از تشبیه گل سرخ یا گل خونی (لاله واژگون) گرفته شده است. شهرستان فریدونشهر یکی از وسیع ترین شهرستانهای استان اصفهان با وسعت ۲۲۳ هزار هکتار است که ۱۸۳ هزار هکتار آن را مرتع تشکیل می دهد.

استان چهار محال و بختیاری هم به عنوان مهد و منبع اصلی این گل ها شناخته می شود که می توان گفت اکثر نقاط این استان در اردیبهشت ماه لاله ها را خواهند دید . بخش جنوب غربی استان اصفهان و در شهرستان های دهاقان و سمیرم هم به دلیل همسایگی با چهار محال و بختیاری این گل ها رویش دارند . در نهایت استان کهگیلویه و بویر احمد و کوه پایه های دنا که به پادنا هم معروف هستند ، جنوبی ترین رویشگاه های رسمی لاله واژگون در کشور می باشند . البته هنوز هم مناطقی هستند که این گل را در خود پرورش می دهند ولی از آنها نامی به میان آورده نشده است . شاید در شمال استان فارس هم بتوان لاله های واژگون را پیدا کرد .

رشد در سایر کشورها؛

خیلی ها عقیده دارند لاله واژگون فقط در ایران به شکل طبیعی رویش دارد و گل بومی ایران است . اما برخی اخبار حاکی از آن است که لاله واژگون به شکل طبیعی در کوه پایه های هیمالیا ، برخی کوهستان های کشورهای شرقی ایران ، منطقه قفقاز و کوه های ترکیه رشد و نمو دارد . اين گياه نخستين بار در سال ۱۵۷۶ ميلادي به وسيله جهانگردان اروپايي از ايران به اتريش برده شد و در باغهای ثروتمندان و خاندان سلطنتی به شکل مصنوعی پرورش يافت .

از سده ۱۹ ميلادی هم كشت آن در هلند نيز رواج يافت و امروزه لاله واژگون به صورت دست کاشت و غیر طبیعی و در مقدار نسبتا زیاد در اروپا یافت می شود . نكته جالب توجه و تاسف‌بار اين است كه در ايران بيش از ۱۷۰ گونه لاله به طور طبيعي رشد و نمو مي‌كند ، حال آنكه هلند به سرزمين لاله‌ها مشهور است . با رویه ای که اکثر ما پیش گرفتیم شاید زمانی برسد که این گل ها در اروپا به صورت طبیعی رشد پیدا کنند و ما به دنبال بقایایی از آنها بگردیم .

لاله‌های واژگون یکی از ۱۲ هزار گونه گیاهی شناسایی شده در کشور است که زیبایی آنها نفس را در سینه حبس کرده و کمتر کسی است که آرزوی دیدن آنها را در آغازین فصل سال نداشته باشد . این گل سازگاری زیادی با دامنه های سنگلاخی و صخره‌ای دارد و در صورت عدم تخریب به واسطه دام و انسان حتی ۱۰ هزار شاخه از آن را در یک دشت می‌توان مشاهده کرد .

چرای احشام ، تخریب زیستگاه برای ایجاد اراضی کشاورزی ، برداشت مستقیم این گیاه و عرضه به بازار مهم‌ترین عوامل تهدید لاله های واژگون است .

رشد در ایران و مشخصات گل لاله واژگون؛

در ایران لاله واژگون تحت تاثیر دماي هوا از اوایل بهار در نواحی شمالی زاگرس شروع به شکوفایی می­کند و در مناطق جنوبی در اواسط تابستان به گل می­نشیند.  لاله واژگون تا 100 سانتی­متر از سطح زمین ارتفاع دارد و عمر این گیاه بسیار کوتاه است  .از اوایل اردیبهشت ماه گلدهی این گیاه شروع و در پایان فصل بارش تمام می شود. این گونه بوته­اي در منطقه حفاظت شده مانشت (ارتفاعات شمال شهر ایلام) از اوایل اردیبهشت ماه تا اواخر خرداد ماه در دو رویشگاه تنگ دالاب و دامنه کوه مانشت رشد می­کند ،

در ایران براساس سیاست­های سازمان حفاظت محیط زیست، لاله واژگون به عنوان ذخیره ژنتیکی و عنصر زیبایی شناختی قلمداد می­گردد و به همین دلیل حفاظت از آن ضروری است. با توجه به شرایط موجود (پراکنش محدود و متراکم) به اضافه چرای دام­ها، جاده سازی، بوته­کنی، برداشت گل و سوخ، قاچاق گل و عرضه به بازار، به نظر می­رسد که بقای لاله واژگون در آینده با چالش روبه­رو گردد. بر اساس مصوبه شماره 150 مورخ 27/11/75 شورای عالی محیط زیست، وضعیت لاله واژگون نگران کننده اعلام شده است.

شدت چرا در برخي مناطق به حدي است كه گل‎دهي سال بعد را با مشكل مواجه مي‎كند زیرا گياهي كه اندام هوايي خود را سريع از دست مي‎دهد از ذخيره غذايي كافي برخوردار نبوده و در نتيجه گل سال بعد از كيفيت چنداني برخوردار نخواهد بود و چنانچه در سالهاي متوالي اين تخريب صورت پذيرد گياه گل‎دهي طبيعي نخواهد داشت.

 اهميت زينتي
لاله واژگون از گل­های بهاری است که به طور طبیعی در ماه­های فروردین و اردیبهشت گل­ می­دهد و گل­های آن بسیار جذاب و با عمر کوتاه است،  اگر سوخها در دمایی غیر از آنچه که در محیط طبیعی دریافت می­کنند، قرار گیرند ممکن است تاریخ گلدهی آن تغییر نماید )

لاله واژگون را از زيباترين گياهان زينتي دنيا مي‎دانند كه بازارپسندي بالايي را دارا مي‎باشد و بازارهاي كشورهاي اروپايي و آمريكايي توجه خاصي به اين گياه نشان مي­دهند . این گل به دليل دارا بودن ساقه‎هاي بلند و قوي می­تواند به عنوان گل شاخه­بریدنی به اقصي نقاط دنيا صادر شود. به علاوه شكل و رنگ و اندازه گل در لاله واژگون بسيار زيبا و مناسب براي پاركها و باغها است  و مي‎تواند رقيبي جدي براي لاله‎ها و سنبل‎هايي باشد كه اكنون در تمامي نقاط جهان كشت و كار مي‎شوند  لاله واژگون قابليت فروش به صورت گياه گلداني را نيز دارا است.

لاله واژگون F. persica و  F. imperialisاز مهمترین گیاهان صادراتی ترکیه به حساب می­آید و بیش از 100 سال است که به طور وسیع به بازارهای هلند و به میزان کمتری به بازارهای آلمان، انگلستان، آمریکا، ژاپن و دانمارک ارسال می­شود.

امروزه هر عدد سوخ F. imperialis در فروشگاه­های اینترنتی 6 تا 12 دلار به فروش می­رسد.

اهميت دارويي

لاله واژگون به دلیل داشتن خاصیت خلط آوری و ضدسرفه ، بیش از 2000 سال است که در طب سنتی چین مورد استفاده قرار می­گیرد. ترکیبات شیمیایی موجود در لاله واژگون به­طور گسترده مورد بررسی قرار گرفته­اند که از جمله آنها می­توان به آلکالوئیدها، ساپونین­ها، ترپنوئیدها، استروئیدها، اسید سوکسنیک، تیمیدین و آدنوزین  اشاره نمود.  همچنین بنا به گزارش­ها، Fritillaria دارای فعالیت مهار تجمع پلاکت خون است. F. imperialis برای درمان بیماری­های مختلف از جمله گلو درد، سرفه، آسم، برونشیت، سل، غدد لنفاوی گردن، غدد تومور و سوزش ادرار استفاده می­شود.

در بررسی ترکیبات شیمیایی سوخ­های لاله واژگون، 8 نوع آلكالوئيد استروئيدي شامل آلکالوئیدهای Epeiedine،Ebeiedinone ، Isoverticine،Verticine ،Verticinone ،Hupehenine ، Ebeienine و  Imperialineشناخته شده­اند که ترکیبات اصلی و فعال گونه­های مختلف Fritillaria را تشکیل می­دهند.

در مطالعه­ای تحت عنوان بررسي اثر ضد دردي عصاره آبي سوخ گياه لاله واژگون در موش و مقايسه آن با مورفين توسط مرد و همکارن (1384) مشخص گرديد كه عصاره آبي سوخ گياه لاله واژگون داراي اثر ضد درد مي­باشد. تصور مي­شود وجود اثر ضد دردي اين گياه مربوط به حضور آلكالوئيدهاي impericine و forticine باشد.

 ازدیاد

ازدیاد جنسي

Fritillaria به وسيله بذر نيز ازدیاد مي‎يابد. در تابستان هنگامي كه كپسول بذر شروع به قهوه‎اي شدن كرد، قبل از باز شدن، بذور جمع­آوری شده و در محل خشك و داراي تهويه نگهداری می­شوند. بذرهای جمع‎آوري شده در پاييز كشت مي‎گردند تا سوخ توليد شود. در این حالت در شرايط مناسب حدود 5 تا 6 سال زمان مورد نياز است تا سوخي كه توانايي تشكيل گل را دارا باشد ايجاد گردد. به علاوه گیاهان حاصل از بذر به دلیل دگر­گرده افشانی گونه­های Fritillaria شبیه والدین نخواهند بود.

ازدیاد رويشي

مطالعات قبلی نشان داده است که F. imperialis را نمی­توان به طور سریع و موثر به وسیله روش­های سنتی مثل فلس برداری یا تقسیم سوخ ازدیاد کرد. استفاده از این روش­ها به­دلیل کم بودن تعداد فلس­ (5-3 عدد) به ازای هر سوخ و در نتیجه محدود بودن سلول­های مریستمی، دارای نرخ ازدیاد محدودی است.

فلس‎برداري

پس از جدا نمودن فلس از قسمت­های اصلی می­توان آن را درون خاک قرار داد. با این روش، هر جوانه موجود در فلس­ به سوخ تبدیل می­شود. فلس­ها می­توانند مستقیماً ریشه بدهند، اما اگر به مدت 6 هفته در ماسه مرطوب، پیت یا ورمیکولیت مرطوب در دمای 18-20 درجه سانتی­گراد قرار بگیرند، نتایج بهتری به دست می­آید (هارتمن و همکارن، 2001).درصورتی که سوخ­ها به صورت افقی برش داده شوند و با چاقوی مخصوصی خراش داده شوند قابلیت باززایی سوخچه­ افزایش پیدا می­کند. بر طبق گزارش لانجسلاگ (1989) در گونه F. imperialis سوخهاي تجاري پس از 3 سال به دست مي‎آيند.

رشد و نمو و گلدهي

دوره خواب  Fritillariaخيلي كوتاه است و دوره رشد گياه مي‎تواند از اواسط مرداد ماه شروع شود. به همین دلیل ضروري است كه سوخ­ها در اواخر تابستان يا اوائل پاييز كشت شوند، در غیر این صورت سوخ­ها در انبار شروع به ریشه­دهی می­نمایند.. در اروپاي غربي گلدهي در بهار آغاز شده و گياهان در تيرماه پير مي‎شوند. لاله واژگون داراي يك خواب كوتاه مدت ظاهري پس از خشك شدن اندامهاي هوايي است و در اوائل پاييز رشد آن شروع مي‎شود و ريشه‎ها و جوانه‎ها شروع به رشد مي‎نماينددی هرتوگ و لي نارد، کیفیت و اندازه گل در F. persica به­طور مستقیم به محیط و وزن سوخ بستگی دارد )آلتان، 1989(.

سوخهاي لاله واژگون را به طور معمول نمي‎توان پيش‎رس كرد اما تسريع گل‎دهي گياه ‎گلداني امكان‎پذير است )دی هرتوگ و لي نارد، 1993(. معمارمشرفي (1377) اثر  سرما، جیبرلین و تاریخ کشت در بهبود کمی و کیفی و پیش رس کردن را در F. imperialis مورد بررسی قرار دادند. نتایج این تحقیق نشان داد سوخهایی که تیمار یک ماه سرما را دیده­اند پیش­رس شدن گل­ها در آنها شدید بود. همچنین تیمار یک ماه سرما نه تنها در صفات زایشی بلکه در صفات رویشی مانند تعداد برگ و ارتفاع بوته اثر داشت، تيمار جيبرلين به غلظت ppm200 گلدهی لاله واژگون را افزایش داد و سقط جوانه گل را به مقدار زیادی کاهش داد. همچنين جيبرلين باعث افزايش طول و عرض گلبرگها و تعداد گل و وزن سوخ و سوخچه‎ها گرديد. تاریخ کاشت لاله واژگون نیز در پیش­رس شدن گل موثر بوده است. برای بهبود وضعیت رویشی و بالا بردن کمیت و کیفیت گلدهی و ارائه گل خارج از فصل، استفاده از ترکیب تیمار سرمایی و جیبرلین در زمان مناسب پیشنهاد شده است.

گل لاله واژگون گلی مظلوم است؛

اگر لاله واژگون گیاه منحصر به فرد و ملی ایران نباشد مطمئنا نام لاله واژگون با نام ایران پیوند خورده است . لذت دیدن این افسونگر محجوب با هیچ لذتی قابل مقایسه نیست . اما این گل فقط چند سالی است که مورد توجه قرار گرفته است و شاید تا همین ده پانزده سال پیش کسی به درستی لاله نگونسار را نمی شناخت . اخبار رسانه ها به خصوص تلویزیون ، وب سایت ها و وبلاگ ها ، اشک مریم یا اشک سیاوش را بیش از پیش به ایرانیان شناساند و همین باعث تمایل جمعیت عظیمی از مردم برای دیدار با این زیبای زودگذر شد . این اصلا اشکالی ندارد که لاله واژگون مورد بازدید واقع شود و بتوان از طریق آن به صنعت گردشگری کمک کرد ولی مانند همه چیز در ایران که فرهنگ آن بعد از خودش می آید ، سرازیر شدن مردم به دشت های لاله برابر شد با تخریب زیستگاه این گیاه بی نظیر .

شاید لاله واژگون مظلومیتش را از سیاوش به ارث برده است . گیاهی که هر ساله مورد بی مهری ایرانیان قرار می گیرد . وقتی هم که عرضه آن به بازار با استقبال رو به رو شد ، فرصت طلبان به جان لاله ها افتادند و برای خود کاسبی ترتیب دادند .

امروزه مشخص شده است یک منطقه در جهان علاوه بر اینکه به مردم و بومیان آن منطقه تعلق ندارد بلکه به مردمان آن کشور هم تعلق ندارد . امروزه لاله واژگون نه مال من است و نه مال شما و نه مال هیچ انسان دیگری بر روی کره زمین . بلکه مال همه انسان هاست و همه وظیفه دارند از آن نگهداری کنند و از تخریب آن جلوگیری کنند . آیا کسی می داند چه تعداد انسان در جهان وجود دارند که علاقه مند هستند لاله های واژگون را از نزدیک ببینند و چه کسی می داند از طریق این گل ، چقدر می توان به اقتصاد کشور کمک کرد ؟؟

در ایران فقط در منطقه زردکوه است که از لاله ها مراقبت می شود ولی در دیگر مناطق مراقبت آن چنانی صورت نمی گیرد.

هرگونه تخریب لاله واژگون حتی اگر در کنار چادر محل زندگی شما روییده باشد ، مساوی است با دزدی از مال و حق میلیون ها یا حتی میلیاردها نفر که فقط آرزو دارند چند لحظه ای دشت لاله های واژگون را ببینند و تنها چند عکس از این آیت استوار خدا بگیرند .

درست است که تمام این تخریب ها وجود دارد ، اما همان ۳۰ درصد باقی مانده آن قدر زیبا است که نمی توان قید دیدن آن را زد . البته اگر لاله ها حفظ شوند سال به سال تعداد بیشتری از آنها را خواهیم دید . در میان مسئولان کسانی پیدا می شوند که واقعا علاقه مند و دلسوزند . مردمی هستند که علاوه بر اینکه خود کاری به لاله ها ندارند به دیگران هم توصیه می کنند آنها را از بین نبرند . از همان شهرستان مجاور افرادی به این منطقه می آیند که برایشان منطقه یا شهر فرقی ندارد . آنها از آسیب رساندن به لاله ها جلوگیری می کنند . و خود خدا که حافظ همه چیز است گون های پر از تیغ را نگهبان لاله ها کرده است یا برخی از آنها را جایی رویانیده است که دست هر کسی بدانها نمی رسد .

امیدواریم روزی بیاید که همه بفهمند لاله های واژگون فقط در دشت و در کنار آواز عاشقانه پرندگان زیبایند …

تصاویر بیشتر اینجا؛