زبان مادری به مثابه حق فرهنگی

 تنوع زبانی و فرهنگی و تعدد اقوام، ملیت‌ها و گروه‌های زبانی در سطح جهان غیرقابل انکار است. در حال حاضر بالغ بر پنج‌هزار اقلیت و گروه قومی در جهان زیست می‌کنند. بر اساس آماری نیمی از شش‌هزار زبانی که مردم جهان به آن سخن می‌گویند در حال نابودی است، حدود سه‌هزار زبان به‌طور جدی در معرض نابودی قرار داشته و شمار گویندگان برخی زبان‌ها به کمتر از 10هزارنفر و در مواردی به کمتر از هزارنفر تقلیل‌یافته است. حقوقدانان بین‌المللی معتقدند که زبان مادری بخشی از میراث مشترک بشری است.» قوانین و اصول حقوق طبیعی حقوق برابر همه زبان‌ها در یک کشور را حق طبیعی شهروندانی می‌دانند که به زبان مادری تکلم می‌کنند. «یونسکو» اهداف مختلفی از جمله «حق آموزش به زبان مادری»، «تاسیس و گسترش رسانه‌ها و نظام آموزشی چندزبانه» و «از میان برداشتن تبعیض زبانی» را از هدف‌های این نامگذاری دانسته است. از سوی دیگر اسناد سازمان ملل «رنگارنگی زبان‌ها را در کره خاکی نشانه‌ای از غنای فرهنگی» و «همه زبان‌ها را میراث مشترک بشری» دانسته و بر «حفظ زبان‌هایی که با خطر نابودی و فراموشی روبه‌رو هستند» و «دفاع از حق زبان‌هایی که متکلمان به آنها در کشور خود در اقلیت» بوده تاکید می‌کنند. این اسناد از همه دولت‌ها می‌خواهند تا تنوع زبانی را در کشورهای خود به رسمیت شناخته و زمینه را برای حق برابر زبان‌ها در همه زمینه‌ها، از جمله آموزش به زبان مادری، فراهم کنند. در جمهوری اسلامی قانون اساسی در اصل پانزدهم با پذیرش این حق فرهنگی زبان مادری را یک حق فرهنگی و شهروندی دانسته است. تدریس زبان مادری دارای آثار ارزشمندی است از منظر شخصیتی همه روانشناسان و جامعه‌شناسان بر این باورند که اولین عامل در شکل‌گیری شخصیت انسان زبان مادری است. از نظر روانشناسی زبان مادری مهم‌ترین وسیله برای برقراری ارتباط با افراد است. انسان به وسیله زبان مادری خود با دیگران رابطه عاطفی برقرار می‌کند و با جامعه خود اصول تعامل را می‌آموزد. خواسته‌ها، نیازها و آرزوهای شخص ابتدا به زبان مادری جاری می‌شود و مادر اولین شخصی است که انسان با او چنین رابطه گرم و صمیمی برقرار می‌کند. همانگونه که انسان به زبان مادری سخن می‌گوید، به قلب و نقطه آغاز آن نیز می‌اندیشد. تصمیم‌ها، آمال و آرزوهای هر فرد در ارتباط مستقیم با زبان مادری در ذهن و تفکر او شکل می‌گیرد. یادگیری هر زبان در چهار مرحله صورت می‌گیرد اول: شنیدن، دوم: صحبت‌کردن، سوم: خواندن و چهارم: نوشتن. طبیعی است که زبان مادری اولین زبانی است که بایستی در این چهار مرحله آموخته شود. زیرا ذهن فرد آمادگی بیشتر برای پذیرش آن دارد، چنانچه در فرآیند یادگیری زبان این چهار مرحله به‌خوبی اجرا نشود یا به جای زبان مادری، زبان جایگزین آموخته شود، در آینده فرد با مشکلات زیادی در تعاملات خود با افراد جامعه روبه‌رو خواهد شد. به‌عنوان مثال ممکن است چنین فردی دچار ضعف در یادگیری و آموزش شده و از درک حقایق آنگونه که هست باز ماند.
یا دچار ضعف شخصیتی شده و با خصوصیات اخلاقی مانند ترس، کم‌رویی، خجالتی‌بودن، منزوی‌بودن یا از یادگیری زبان مادری به‌شکل کامل بی‌نصیب ماند و مشکلاتی از این دست در وجود شخص شکل گیرد. چنین فردی حتی بعد از ازدواج در برقراری ارتباط سالم و مفید با همسر، فرزند و پیرامون خود دچار مشکل شده و خود را از جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند بعید و جدا می‌یابد، جامعه نیز چنین فردی را یک فرد غیرعادی و ناهمگن به حساب آورده و در نتیجه بین فرد و جامعه تعارض ایجاد و شخص در بحران هویت گرفتار می‌شود. شاید تعداد افرادی که در برخورد با موارد فوق دچار آسیب می‌شوند بسیار اندک باشند ولی هستند اشخاصی که مبتلا به اینچنین مسایلی باشند. پایه و اساس تمدن یک ملت و اصول فناناپذیر فرهنگ و هویت هر قومی زبان مادری آن قوم است. اصل پانزدهم قانون اساسی با پذیرش این امر که زبان مادری یک حق فرهنگی است، مجوز به‌کارگیری و استفاده از زبان مادری را داده است. در قاموس حقوق بین‌الملل زبان مادری یک حق فرهنگی محسوب می‌شود که اقلیت‌ها و اقوام از آن برخوردارند.