آیا خدا مثل ماشین است که اگر دعا کنی جواب دهد؟ / پاسخ فیلسوف دین معاصر غربی
پرفسور ونسان برومر یکی از اساتید برجسته فلسفه دین در دوران معاصر به شمار می رود، که علاوه بر تدریس در دانشگاه های برجسته دنیا، کتاب های متعددی نیز در این حوزه تالیف کرده است. حجت الاسلام کاکایی که مقدمه، ویرایش و تعلیقات این کتاب را نوشته، در بخشی از سخنان خود در این نشست دیدگاه پرفسور برومر درباره دعا را مطرح کرده است. نکات برجسته صحبت های این پژوهشگر فلسفه و عرفان اسلامی را در ادامه می خوانید.
* در کتاب «هنگام نیایش چه می‌کنیم؟» برومر به کالبدشکافی دعا می پردازد. در عربی دعا معنای خاصی دارد که خواست و حاجت خواهی بیشتر منظور است. برومر حاجت خواهی را از خدا بررسی می کند و اینکه تأثیر دعا چیست؟ آیا این دعا بر خدا تأثیر دارد یا بر انسان؟ اگر دعا بر خدا تأثیر دارد چگونه خدایی که تغییرناپذیر است را می توان تغییر داد؟ و چگونه می توان تأثیر دعا بر خدا را ارزیابی کرد؟
* برومر می گوید این سنجش با روش های تجربی امکان ندارد. برومر همچنین به این پرسش می پردازد که آیا خدا مثل ماشین است که اگر دعا کنی جواب دهد؟ یا اینکه نه رابطه ما با خدا چیز دیگری است؟ برومر اینگونه دعا را نمی پسندد و دوباره به این پرسش می پردازد که شاید دعا بر شخص نیایشگر تأثیر دارد و امید و شوق را در فرد بیشتر می کند؟ او می گوید در این صورت آیا دعا روان درمانی و مراقبه و چیزی شبیه مدیتیشن است؟ سپس می گوید خیر؛ دعا این نیست.
* برومر معتقد است که دایره دعا به حاجت خواهی محدود نیست و سپاس، ستایش، توبه، استغفار، مناجات، ذکر و … را نیز در درون خود دارد؛ لذا در بحث حاجت خواهی چند سؤال را مطرح می کند یکی اینکه اگر خدا قادر مطلق باشد، آیا می توان هر چیزی را انجام دهد؟ و اگر خدا عالم مطلق است و سرنوشت همگان را می داند در دعا اگر فردی طول عمر دیگری را از خدا بخواهد و یکباره آن فرد بمیرد، در این صورت آیا اینجا علم خدا جهل نمی شود؟ چگونه خدا که عالم مطلق است، سرنوشت و قضا و قدر با دعا تغییر می کند؟
* برومر سؤالاتی اینچنین می پرسد که چگونه خدا را تغییر می دهیم در حالی که خدا تغییرناپذیر است و او می داند که من چه می خواهم پس گفتنش چه فایده ای دارد؟ اگر خدا خیرخواه مطلق است اگر من چیز بدی بخواهم نباید بدهد و اگر چیز خوبی هم بخواهم خب بدون اینکه بگویم و بخواهم باید بدهد. در این صورت فرق ما با گلدان کنار پنجره چیست؟ ما بدون اینکه گلدان سخن بگوید به آن آب می دهیم و نیازهایش را رفع می کنیم، برومر در اینجا می گوید آیا ما باید در حد یک گیاه باشیم خب در این صورت درجه ما به شیء فروکاسته می شود آیا ما می خواهیم در این حد باشیم؟
* برومر در نهایت پاسخ می دهد که دعا یک راز و نیاز عاشق و معشوق است و به زیبایی می توان منظور برومر را در این بیت دید که «اگر دعا نکنم لطف او همی گوید/ سرد و بسته چرایی بگو زبان داری» لذا دعا ما را از سردی و بسته بودن بیرون می آورد. و یا به قولی «در زیر هر ربنای تو لبیک هاست» یعنی همان زمان که تو موفق می شوی کنار معشوقت بنشینی و سخن بگویی این خود توفیق است.
* برومر در پاسخ به این سؤال که آیا دعا بر خدا تأثیر می گذارد یا بر من نیایشگر؟ می گوید: هیچکدام. بلکه دعا یک رابطه بیناشخصی است و آن چیزی که تغییر می کند رابطه بین من و خداست. گاهی تغییر رابطه مستلزم عوض شدن طرفین نیست اما در رابطه عشق و دوستی اگر رابطه ما عوض شد، رابطه هر دو طرف عوض می شود یعنی اگر من توبه می کنم خدا تائب است هم من برمی گردم و هم خدا برمی گردد. برومر بر این باور است که فقط در عرفان عاشق و معشوقی دعا معنا دارد و در عرفان اتحادی که شخص عارف فانی است، دعا بی معناست. شیوه کلامی برومر تشبیه و تنزیه است که در عرفان اسلامی آن را می بینیم.
