از فالگوش تا پختن برنج/مروری بر رسوم چند قوم در شهرستان فریدونشهر

* آداب و رسوم گرجیان فریدونشهر
خانه تكانی، خرید لباس عید، انجام مراسم چهارشنبه سوری با فال بولونی و فالگوش، حلوا پزان در روز قبل از عید و عیدی دادن به اهل قبور، آویزان كردن ظروف به دست آقا پسرها از پشت بام‌ها و پختن قیمه پلو در شب عید است و روز عید نیز با دید و بازدیدها و سر سلامتی برای عید اول بازماندگان مرحوم در فامیل و همچنین در ساعات بامداد روز عید بره سفید كوچولو را به یمن قدم مباركی به خانه می‌آوردند و با گذاشتن حنا روی مو و گذاشتن قند روی زبانش دهانش را شیرین می‌كردند از جمله رسم‌هایی قدیمی است كه برخی از این رسم‌ها ادامه دارد و بعضی دیگر در دنیای مدرن امروزی كمرنگ و گاهی به فراموشی سپرده‌اند كه در ادامه به بعضی از آن ها اشاره ای مختصر می شود:

چهارشنبه سوری
در فریدونشهر غروب آخرین سه‌شنبه سال و با نزدیكی تاریكی شب چهارشنبه مردم هر محله‌ای با برپایی آتش در حیاط خانه و یا كوچه خود طی مراسم با شكوهی و به رسم دیرین با شعله ور شدن آتش از روی آن می‌پرند و آرزوی سلامتی، تندرستی و به نوعی روشن بودن چراغ و نورانی بودن خانه را با رفتن غم و اندوه از خداوند متعال در خواست می‌كنند.

فالگوش
فالگوش از رسومات كهن ایرانیان است كه مردم فریدونشهر هنوز هم این رسم قدیمی را حفظ كرده‌اند، فالگوش ایستادن برای كسانی است كه حاجت یا خواسته‌ای دارند و با نیت كردن بر سر چهار راه‌ها، میدان‌ها، پشت در اتاق‌ها و مكان‌هایی كه مردم گرد هم می‌آیند و پای صحبت یكدیگر می‌نشینند حاضر می‌شوند و به حرف نخستین عابر یا گوینده با دقت گوش می‌دهند و كلام رهگذر و خطابه‌گو را به فال نیك و گاهی بد می‌گرفتند و اگر نقل‌ها، حرف و حدیث‌های گوینده برای فالگوش موافق حاجتش بود آرزویش را برآورده شده می‌پنداشت.

* فال بولونی
بولونی، ظرف سفالی بوده كه دهانه‌ای نسبتا گشاد داشته كه در شب چهارشنبه سوری یكی از زنان فامیل به تعداد حاضران دانه‌های تسبیح یا دگمه داخل بولونی می‌ریخته كه صاحب هر كدام از این دانه‌ها، دانه خود را می‌شناخته و در واقع اختصاصی بوده است.
در سه‌شنبه شب آخر سال ظرف سفالی بولونی را با پارچه یا دربی می‌پوشاندند و در تنور می‌گذاشتند تا فردا صبح دور هم جمع شده و پیرترین فردی كه آشنا به كتاب و اشعار حافظ بود در مجلس حاضر شده و با آوردن بولونی آن را در كنار دختر بچه‌ای گذاشته و دختر بچه دستش را داخل بولونی كرده و دانه‌ای را بیرون می‌آورد و كسی كه كتاب حافظ به دست داشت كتاب را به صورت اتفاقی باز می‌كرد و فال مربوط به كسی بود كه دانه‌اش از ظرف سفالی بیرون كشیده شده بود و به این ترتیب تا آخرین دانه بولونی این كار ادامه داشت و در آخر نیز سر سفره نعمت صاحب خانه غذا می‌خوردند.

رسم بولاقوطی
فریدونشهر در شب عید شاهد شادی پسران نوجوان است كه به صورت گروهی و گاهی تك تك به پشت‌بام‌های همسایه‌ها و گاه هم محله‌ای خود می‌رفتند و با آویزان كردن دستمال،سبد، ظروف حلبی و سطل به حیاط خانه‌ها و ایجاد سر و صدا و خبر فرا رسیدن شب عید از صاحب خانه عیدی می‌گرفتند كه اكثرا خشکبار، شیرینی و شكلات بود. این رسم را بیشتر جوانان پسری که عاشق پیشه بودند و دختری را می خواستند با انداختن دستمال خانه آنها انجام میدادند. نکته جالب توجه این بوده است که بعضی خانواده ها با توبا(توبه) خواندن این کار از انداختن و دادن عیدی به این سبک خودداری می کردند. البته رسم بوده است که کسی که برای عیدی گرفتن می رفته است با خود گل یا شیرینی نیز می برده است و چهره خود را نیز می پوشانده است.
عرفه( علفه)
زنان گرجی در یک شب مانده به عید حلوای محلی می پزند و در میان فامیل و همسایه ها پخش می کنند و حتی برای پنج شنبه آخر سال بر مزار رفتگان خود می برند تا با یاد و خاطرات آن ها سال نو را جشن بگیرند. این رسم را بیشتر خانواده هایی که صاحب عذا بودند و در سال گذشته کسی را از دست داده بودند انجام می دادند.

بردن غذا و هدیه برای دختران

یکی دیگر از رسم های مردم گرجی شهرستان فریدونشهر بردن هدیه و غذا برای دختران خانه شان که ازدواج کرده اند بوده است که اینک نیز به شیوه های دیگر انجام می شود. این رسم برای حفظ پیوند عاطفی خانواده ها و اعتقاد به سهم داشتن دختران از غذای خانه پدری یا برادر است که با بردن غذاهای گرمی مانند حلوا، تخم مرغ، برنج و انواع خورشت همراه با نان های محلی انجام می شده است. البته بردن هدیه ای مانند پارچه و یا قطعه ای طلا یا پول نیز تحت عنوان قاب(هدیه) انجام می شده است که اینک نیز ادامه دارد.

*رسم اولین میهمان

گرجی های فریدونشهر از قدیم رسم داشته اند که بعد از سال تحویل یا هنگام آن کودکی را که هنوز به سن شناخت خوب و بد نرسیده بوده است را به عنوان اولین میهمان در سال جدید میزبانی می کردند تا به برکت او، سال جدید نیز با برکت و خوبی همراه شود. البته در گذشته رسم براین بوده که در ساعات بامداد روز عيد بره سفيد كوچولو را به يمن قدم مباركي به خانه مي‌آوردند و با گذاشتن حنا روي مو و گذاشتن قند روي زبانش دهانش را شيرين مي‌كردند تا برای رسیدن به همان برکت قدمی بر داشته باشند.

رسم شب تحویل سال و پخت برنج

در گذشته رسم بوده است در شب عید و سال تحویل اعضای خانواده در خانه پدر بزرگ ها و بزرگان فامیل جمع می شده اند و با پخت برنج و دور هم نشینی شب تحویل سال را جشن می گرفتند.  جوشاندن قدری شیر به نیت سفیدی و سعادت و یا رشته و سبزی به نیت دراز شدن عمر و برکت در اجاق خانه در لحظه تحویل سال مرسوم بوده که اکنون به کلی فراموش شده است. نکته جالب توجه بالا رفتن دود برنج دم کشیده از دودکش خانه ها و پخش شدن بو وعطر آن بوده است که نوید سال جدید را میداده است. در این میان خانواده هایی که به نوعی در سال گذشته کسی را از فامیل یا خانواده خود از دست داده بودند و غم دار بودند برای اینکه همسایگان و آشنایان بتوانند به شادی خود برسند و سال جدید را با رسم های خود آغاز کنند، زودتر از همه دود برنج دم کشیده خود را از دودکش بیرون می دادند و این به معنای برداشته شدن غم و اجازه ورود شادی به خانه ها بود.
روز عيد نيز با ديد و بازديدها و سر سلامتي براي عيد اول بازماندگان مرحوم در فاميل آغاز می شود. دادن عیدی به کودکان و نوعروسان از آداب رایج در مراسم دید و بازدید شهرستان فریدونشهر است که در گذشته به کودکانی که درب خانه ها رفته و سال نو را به آن هاتبریک می گفتند برای عیدی اقلامی چون گردو‌، کشمش، انار و تخم مرغ رنگی داده می‌شد که اکنون این رسم به کلی از بین رفته است.

سیزده بدر در فریدونشهر
فریدونشهر دارای كوهستان‌ها، چشمه ساران و طبیعت دلنواز و زیبایی است كه هر ساله در روز طبیعت پذیرای گردشگران و طبیعت دوستان در این شهرستان است.
از روز 12 فروردین‌ماه باقی مانده آجیل‌ها و شیرینی‌ها را برای روز سیزده بدر آماده می‌كنند و در روز طبعیت همه دسته و جمعی عازم كوه‌ها و طبیعت بی‌نظیر فریدونشهر می‌شوند و معتقدند روز سیزده بدر نباید در خانه ماند، زیرا نحس و بدشگون است و در واقع باید نحسی روز سیزده را به در كرد.
در عصر روز سیزده بدر دختران سبزه‌ها و گیاهان صحرایی را گره می‌زنند و این كار را به نوعی گشایش بخت خود می‌پنداشتند و شعر( سیزده به در، سال دگر، بچه بغل، خونه شوهر) را می‌خواندند و همچنین سبزه سفره هفت سین را به آب می‌سپارند و شعر روز طبیعت را با آب زمزمه می‌كنند ( سیزده برو، چهارده بیا)، (غم برو، شادی بیا) و ( محنت برو، روزی بیا).انجام بازی های محلی مثل پرتاب سنگ، کشتی و خم شدن – پریدن از هم از دیگر رسوم روز سیزده مردم گرجی فریدونشهر بوده است.

* آداب و رسوم ارامنه فریدونشهر
یكی از فرهنگیان ارامنه كه خود اهل روستای خویگان فریدونشهر است در مورد آداب و رسوم عید نوروز مسلمانان و مردم این شهرستان می‌گوید: با آغاز سال نو مسلمانان و هم‌وطنان، ارمنی‌ها به دیدار همسایه‌ها و هم محله‌ای‌های خود می‌روند و سال نو را تبریك گفته و با شادی آنها شریك می‌شوند و از آنها عیدی می‌گیرند و در مراسم عروسی و عزاداری آنها شركت می‌كنند.
میخائیل یقه كیان با اشاره به روز طبیعت و سیزده بدر ایرانیان اظهار داشت: در روز سیزده بدر ارامنه جشن عید پاك بزرگ می‌گیرند و بزرگ‌ترین عید ارامنه اول ژانویه یا روز كریسمس است كه در این روز همانند آداب و رسوم ایرانیان دید و بازدید دارند و همچنین مراسم اسم گذاری در كلیسا و مراسم عروسی برگزار می‌كنند.
شهروند ارمنی افزود: ارامنه با مهاجرت به شهرستان‌های فریدونشهر و فریدن در روستاهای خویگان، سنگباران، میلاگرد، شابولاق، ناماگرد، غرقن، سواران، قلعه ملك، بیجگرد، خنگ، دهسور، چاوش آباد و زرنه ساكن شدند كه در راستای رودخانه‌ها و زمین‌های مستعد كشاورزی بوده است كه امروز اكثریت ارامنه به دلیل مشكلات اقتصادی و گذران زندگی به اصفهان، تهران، اروپا و آمریكا مهاجرت كرده‌اند.
یقه كیان ادامه داد: ارامنه روستای خویگان فریدونشهر 10 خانوار هستند كه تنها بازماندگان ارامنه این شهرستان هستند و دارای سه كلیسا كه حضرت مریم (س) مهم‌ترین این كلیساها به شمار می‌رود و همچنین كلیسای سورپ فرسس و هوانیس است.
وی ادامه داد: قبرستان ارامنه در روستاهای حصاركشی، صادقیه، خویگان شرق، سروشجان، شمال شرق، خلیل‌آباد، خویگان جنوب، محله بالای خویگان، بیجگرد، خویگان ـ شمال غربی و همچنین قبرستان قدیمی ارامنه هوانس در خویگان علیا و چشمه انجیل از جمله مكان‌هایی است كه یادگار اجداد و ارامنی‌هایی است كه در روزگاران دور در صلح و صفا زندگی می‌كردند و امروز یادگارهایشان برای ما ماندگار و جادوانه باقی است.

* آداب و رسوم بختیاری‌های فریدونشهر
بختیاری‌ها مراسم خانه تكانی و استقبال از عید نو را گاه به صورت شخصی و اكثر اوقات دسته جمعی و فامیلی برگزار می‌كنند.
مراسم عید اول در میان بختیاری‌ها شدت و احترام بسیار بالایی دارد به این صورت كه فامیل‌های دور خانواده مرحوم یك هفته مانده به عید نوروز به خانه صاحب عزا رفته و با آنان همدردی می‌كنند و در این بین اقوام نزدیك مرحوم نیز شب عید به منزل صاحب عزا رفته و به صورت دسته جمعی شیرینی و مواد غذایی برای تهیه شام شب عید برای اعضای خانواده عزادار و همچنین درخواست پوشیدن لباس شاد و نو از خانواده صاحب عزا در ایام عید و سال جدید دارند.
مراسم حلوا پزان در یك شب مانده به عید نوروز برگزار می‌شود به این صورت كه زنان بختیاری با پختن حلوا برای رفتگان و اهل قبور فاتحه می‌خوانند و با پخش حلوا با نان محلی فتیر بین همسایه‌ها و اقوام خود به درگذشتگان عیدی می‌دهند.
در عید نوروز به تازه عروس و داماد بره یا بز عیدی می‌دهند و همچنین بختیاری‌ها تمایل دارند ناهار ظهر روز عید را با سابیدن كشك و برنج با حضور همه اعضای فامیل میل كنند كه به غذای ماست‌وآ (دوغ و برنج) معروف بوده و ارزش غذایی بالایی دارد.
در روز سیزده بدر بختیاری‌های فریدونشهر به دامان طبیعت رفته و مسابقات اسب سواری و قاطر سواری برگزار می‌كنند كه امروزه نسبت به روزگاران قدیم كمرنگ شده و همچنین برگزاری بازی‌های محلی یختور، كفشك، كمربند بازی و دست به شال از دیگر مراسمات بختیاری‌ها در روز طبیعت است.

* آداب و رسوم اقوام ترك فریدونشهر
رسم فالگوش در دو شب مانده به عید و همچنین رسم بولاقوطی در شب عید است كه نوجوانان پسر به پشت‌بام‌های همسایه‌ها رفته و با آویزان كردن قوطی، سبد و یا هر ظرفی كه بتوان عیدی جمع‌آوری كرد خبر عید و سال نو را به صاحب خانه داده و با ایجاد سر و صدا عیدی می‌گرفتند كه اغلب پول، نخود چی و كشمش و میوه بوده است كه این رسم هم در دنیای مدرن و به نوعی پیشرفته امروزی كمرنگ و در شرف فراموشی است.
ترك زبانان فریدونشهری در شب عید نوروز دور هم جمع می‌شوند و شعرهای كتاب كور اوقلو را می‌خوانند و در روز سیزده بدر به گردش می‌روند و همچنین سبزه پاجه سفره هفت سین را به آب می‌سپارند و شعرهای روز طبیعت را زمزمه می‌كنند.

گرداوری: پونه زار و با تشکر از حسین گوگونانی و مصطفی حسامی.